Poszukiwacze zaginionej Cineramy

"Panie i panowie, oto Cinerama" - takimi słowami Lowell Thomas powitał widownię podczas pierwszego seansu This Is Cinerama w 1952 roku. Ukończono go dosłownie na moment przed premierą, całego filmu nie widzieli wcześniej nawet technicy. Nagle rozstąpiła się kurtyna, a publiczność znalazła się na pędzącej stromo w dół kolejce górskiej. Jak wjeżdżający na stację pociąg braci Lumière, scena ta przeszła do historii kina, a sam film stał się największym przebojem kasowym roku.


Przed Cineramą stało takie samo wyzwanie jak przed dzisiejszą inkarnacją 3D. Miała z powrotem zwabić do kin widzów, których stopniowo tracono na rzecz telewizji. Zamiar się powiódł - publiczność pokochała Cineramę, która zrewolucjonizowała kinowe doświadczenie by po jakimś czasie rozpłynąć się w powietrzu. Podczas prezentacji Discovering the Lost Films of Cinerama grupa ekspertów i miłośników Cineramy składająca się z zastępcy redaktora naczelnego American CinematograherJona Witmera, operatora Douglasa Knappa, oraz zajmującego się odrestaurowywaniem filmów nakręconych w tym formacie Dave'a Strohmaiera, starała się udowodnić, że Cinerama nie zasługuje na zapomnienie.

Ojcem założycielem Cineramy był Fred Waller, wynalazca, operator i mechaniczny geniusz, mający na swoim koncie ponad dwa tysiące patentów. Jego marzeniem było stworzenie urządzenia, które zdolne byłoby naśladować zakres ludzkiego wzroku, jedną z jego wersji wykorzystali alianci podczas wojny. Stopniowo udoskonalał swój wynalazek, ograniczając liczbę projektorów do trzech, wyświetlających obraz na zakrzywionym ekranie o szerokości kątowej równej 146˚. Stawiał Cineramie wysokie wymagania: "Ma odtwarzać to, co zobaczyłaby para zwykłych oczu i usłyszałaby zwykła para uszu."

Format Wallera wymagał nieludzkiej cierpliwości i ciągłego naginania reguł. "Ekipa produkcyjna Cineramy przypominała podróżujący cyrk, wozili ze sobą tony sprzętu, w trudnych warunkach przemierzali wiele krajów samolotami, pociągami, łodziami, ciężarówkami i na specjalnie zaprojektowanych platformach" - powiedział podczas prezentacji Douglas Knapp. Początkowo w Cineramie kręcono filmy podróżnicze, dopiero w latach sześćdziesiątych pojawiły się też filmy dramatyczne - Jak zdobyto Dziki Zachód i Wspaniały świat braci Grimm.

Odrestaurowana scena z filmu "Cinerama Holiday" z 1955 r.
Lot nad Alpami szwajcarskimi.
Gayne Rescher, ASC
Jak zauważył kiedyś William H. Daniels, jeden z operatorów Cineramy, trzy obiektywy i trzy kamery oznaczały, że miało się trzy razy więcej pracy. Światło nierównomiernie się rozkładało, nie było możliwości nakręcenia zbliżeń, ani nawet obejrzenia nakręconego w danym dniu materiału - ewentualne poprawki można było wprowadzać dopiero po otrzymaniu telegramu z laboratorium. Nic więc dziwnego, że operatorzy Cineramy oprócz znajomości formatu musieli też mieć w sobie prawdziwie awanturniczą żyłkę. Trzyoka bestia zmuszała ich często do podejmowania niezwykłego ryzyka i, jak zauważył Jon Witmer, do przecierania szlaków i umiejętności znajdowania rozwiązań na bieżąco.

Harry Squire był urodzonym poszukiwaczem przygód i zarazem autorem zdjęć do najważniejszych filmów w tym formacie, This is Cinerama, Cinerama Holiday czy Seven Wonders of the World. "Wciąż wynajdował nowe sposoby, w jakie można było umieścić kamerę na łodziach, samolotach, helikopterach, na lotniskowcu i wagoniku kolejki górskiej" - stwierdził ze śmiechem Douglas Knapp. Podczas prezentacji wymieniono też takie nazwiska jak John F. Warren, Paul C. Vogel, William H. Daniels, Joseph LaShelle, Charles Lang, Joseph Brun czy wreszcie Gayne Rescher, który dla idealnego ujęcia był w stanie zrobić wszystko. Jego wyczyny często przypominały popisy kaskaderskie, a nakręconego na szwajcarskich stokach ujęcia z Cinerama Holiday omal nie przypłacił życiem: "Założenie polegało na tym, że pięćdziesięciu narciarzy będzie jechać przed kamera a drugie pięćdziesiąt za nią. Pomagał nam szwajcarski parol narciarski, żeby zbudować sanie potrzebowaliśmy dwóch part nart, potem to wszystko związaliśmy. Piękna robota, ale ja chciałem jeszcze umieścić tam hamulce. Powiedzieli mi, że nie będę ich potrzebował, bo z tyłu sań umieszczą dwa słupy, którymi kierować będzie dwóch najsilniejszych narciarzy. Nic z tego nie wyszło. Nie wzięli pod uwagę, że na saniach znajdzie się ważąca 250 funtów kamera, operator, baterie i jeszcze inne rzeczy (...) Sanie zaczęły pędzić coraz szybciej i szybciej, wyprzedziliśmy narciarzy jadących przed nami a tych, którzy byli za nami nigdy nie zobaczyliśmy. Więc lecę dalej a oni nie potrafią tego zatrzymać i zaczynają krzyczeć coś o jakiejś skarpie znajdującej się tuż przed nami. Potem stwierdzili, że obrócą sanie, ale bali się to zrobić przy takiej prędkości. I mieli rację - kiedy tylko spróbowali to zrobić dolna narta zaryła się w śnieg i cała konstrukcja, łącznie ze mną, wyleciała w powietrze. Na szczęście wylądowałem w miękkim śniegu. Szwajcarscy narciarze powiedzieli mi potem, że jeszcze nigdy nie jechali na nartach tak szybko. Co za szalona przejażdżka" - wspominał po latach operator.

Nieustraszony zespół Cineramy z odnowioną kamerą rozpoczyna prace nad "In The Picture",
pierwszym filmie zarejestrowanym w trybie Cinerama od 1962 r.
Cinerama wciąż stanowi wyzwanie dla filmowców, także, jeśli chodzi o odrestaurowywanie filmów. Jak zauważył Dave Strohmaier, zwykłe reguły nie mają tu zastosowania. Każde ujęcie wymaga innych zabiegów, bo każdy z trzech pasków taśmy podlega innym zmianom. Z pomocą najnowszej technologii i specjalnych programów, takich jak na przykład Digital Ice i Boris Flicker Fixer, Strohmaier i jego pomocnicy w pocie czoła naprawiają szkody wyrządzone przez czas, nieodpowiednie przechowywanie czy...złośliwą muchę. Żeby usunąć nieproszonego gościa z filmu Seven Wonders of the World, David Strohmaier musiał zamalowywać ją klatka po klatce: "Nie pozbyliśmy się jej zupełnie, bo ta kłopotliwa mucha przeszła już do historii Cineramy. Staraliśmy się ją zmniejszyć w takim stopniu, aby oko nie kierowało się ku niej tak, jak miało to zapewne miejsce podczas projekcji kinowej. To chyba jedno z najtrudniejszych ujęć, trwało 45 sekund a zamalowanie muchy zajęło jakieś dwa dni. Na pewno nie chciałbym tego robić każdego dnia."

Na zakończenie prezentacji pokazano odrestaurowane fragmenty Cinerama Holiday oraz South Seas Adventure w formacie Smilebox, który działa zarówna na zakrzywionym, jak i na normalnym ekranie zachowując wrażenie zanurzenia w obrazie. Przyprawiająca o chorobę morską scena spływu Indusem, która kosztowała ekipę filmowców życie jednego z członków, lub nietypowe skoki na bungee praktykowane przez afrykańskie plemię okazujące w ten sposób, że są mężczyźni są silniejsi i lepsi od kobiet w pełni potwierdziły, że w zapomnianym formacie jeszcze tli się życie. Panie i panowie, oto Cinerama.

Marta Bałaga
Camerimage