Katarzyna Taras
Alchemia. O sztuce operatorskiej.
Na przypadek trzeba sobie zapracować - fenomen Wadima Jusowa
"Na przypadek trzeba sobie zapracować" - właśnie tego uczy Wadim Jusow w moskiewskim WGIK-u, gdzie prowadzi zajęcia od 1971 roku, a od 1982 kieruje katedrą sztuki operatorskiej. Zaczynam tekst o Jusowie od tego, jakim jest nauczycielem, ponieważ podkreślają to wszystkie osoby, z którymi o nim rozmawiałam. Podobno niektórzy studenci specjalnie czekają kilka lat, by dostać się na prowadzony przez niego rok. Jak widać, Wadim Jusow nie tylko m i s t r z o w s k o opanował warsztat operatora filmowego, ale jest m i s t r z e m w pełnym znaczeniu tego słowa.

Wadim Jusow, fot. archiwum Wadima Jusowa
Jusow uczy swoich młodszych kolegów nie tylko tego, co i jak oświetlić, czy jak skomponować kadr, ale wpaja im również szacunek dla sprzętu, uczula na myślenie o bezpieczeństwie całej ekipy. Uczy ich także pogardy dla niechlujstwa. I często radzi, by inspiracji szukali w pracach wielkich malarzy. Wskazuje znaczenie filmowego portretu, którego jest mistrzem zarówno wtedy, gdy chodzi o piękną kobietę - Czarny mnich Iwana Dychawicznego (Złota Osella weneckiego festiwalu w 1988 roku), jak i o dziecko - Walec i skrzypce Tarkowskiego (ich pierwszy wspólny film, za który od razu otrzymali nagrodę New York Film Festival), albo Dzieciństwo Iwana również Tarkowskiego (Złoty Lew weneckiego festiwalu w roku 1962). Ten ostatni film lubię najbardziej ze wszystkich obrazów Jusowa i Tarkowskiego. Może dlatego, że tak wiele w nim z rozważań Iwana Karamazowa o cierpieniach dzieci? Może dlatego, że już od pierwszego ujęcia chłopiec zwiadowca kreowany jest na męczennika, którego i mała, i wielka ofiara okażą się bezcelowe? Może dlatego, że Tarkowski i Jusow pokazali czas panowania śmierci tak, jak w kinie polskim zrobili to tylko Has i Jahoda w Szyfrach. Z Andriejem Rublowem (1966) mam problem. Z jednej strony przeraża mnie tak często obecne na ekranie okrucieństwo, choć trudno przecież opowiadać o historii narodu nie dotykając kwestii przemocy, z drugiej - wobec inspirowanej Brueglem sekwencji Ukrzyżowania jestem bezbronna.

Kadr z filmu "Solaris"
Nie wiem, czy można mówić już o szkole Wadima Jusowa? W każdym razie ten współpracownik reżyserów o tak odmiennych wrażliwościach i temperamentach jak Andriej Tarkowski i Siergiej Bondarczuk, ma już uznanych i utytułowanych uczniów, wymieńmy choćby Siergieja Maczilskiego, Jurija Newskiego, Władysława Opelianca - autora zdjęć do Spalonych słońcem 2, Ilję Diomina - współtwórcę Roku 1612 i 72 metrów, i Romana Wasianowa - autora zdjęć do nostalgicznych Bikiniarzy. Studentką Wadima Jusowa była też Hanna Polak, polska dokumentalistka, nominowana razem z Andrzejem Celińskim do Oscara w 2005 roku za film Dzieci z Leningradzkiego.

Wadim Jusow urodził się dwudziestego kwietnia 1929 roku we wsi Kławdino w obwodzie leningradzkim, w roku 1941 jego rodzina przeprowadziła się do Moskwy. Ojciec przyszłego współtwórcy Solaris brał udział w wojnie radziecko-fińskiej, a potem w wielkiej wojnie ojczyźnianej. Był specjalistą od gospodarki leśnej i robił zdjęcia. Jusow szczególne znaczenie nadaje fotografii, na którym kilkuletni Wadim Iwanowicz trzyma część aparatu fotograficznego swojego ojca, matówkę. Do WGIK-u dostał się za trzecim razem. Zdecydował, że zostanie operatorem filmowym po zorganizowanym w Lotniczym Instytucie Technicznym, gdzie studiował, spotkaniu z Romanem Karmenem, wybitnym radzieckim dokumentalistą, który filmował m.in. wojnę domową w Hiszpanii. Ponoć pierwsze prace Jusowa Eduard Tisse, legendarny współpracownik równie legendarnego Eisensteina, określił jako "salonową fotografię".

Kadr z filmu "Dzieciństwo Iwana"
Co wyróżnia zdjęcia Wadima Jusowa? O uwadze, jaką przywiązuje do portretu, a z którą wiąże się skupienie na bohaterze, już pisałam.

Zatem, co jeszcze? Nikt tak jak on nie potrafi operować blikami, co możemy podziwiać w Czarnym mnichu, gdzie dysfunkcję psychiczną bohatera (a może tylko nadwrażliwość) zasugerowano właśnie odbiciami światła w tafli wody, czy lustrach. I w Chodząc po Moskwie (1963) Georgija Danieliji, gdzie nawet mokry asfalt wyraża witalność, jaka przepełnia głównego bohatera granego przez Nikitę Michałkowa. Asfalt, który udało się sfotografować Jusowowi w sposób zupełnie nieprzypominający tego, co znamy z film noir.

Podobnie jak nikomu przed nim (i jak na razie po nim również) nie udało się wydobyć tyle niuansów i znaczeń z czerni, bieli i szarości. To zdjęcia Jusowa czynią z komedii Danieliji opowieść o radości życia (i to w Moskwie lat 60.). Kto nie wierzy, niech przypomni sobie "deszczową sekwencję" dorównującą zmysłowością kąpieli Anity Ekberg w spanannie di Trevi, a to przecież tylko spacer dziewczyny w deszczu. I nie Fellini, a Danielija. Jednak nie można powiedzieć o Jusowie, że jest "malarzem" miasta, bo to przecież on jest autorem sekwencji "tańca brzóz" w Dzieciństwie Iwana, która weszła do historii kina i jest znakiem rozpoznawczym tego dzieła.

Kadr z filmu "Andriej Rublow"
Gdybym najkrócej musiała opisać zdjęcia Jusowa, powiedziałabym, że są malarskie. To znaczy, że ilekroć "dopada" mnie ich wspomnienie, w pierwszej chwili wydaje mi się, że wspominam obraz jakiegoś wielkiego malarza. Po czym okazuje się, że myślę o filmie, do którego zdjęcia robił Wadim Jusow.