Kasia Taras
Alchemia. O sztuce operatorskiej.
Nostalgia i służebność
Jeśli chodzi o festiwal sztuki operatorskiej, to jestem nestorką, by nie napisać weteranem. Pamiętam pierwszą, i chyba dlatego najbliższą sercu, edycję. Toruńską.

I właśnie z tego niezwykle wzbogacającego, choć chwilami bolesnego doświadczenia "bycia weteranem" i z faktu, że ludzie, których filmy studenckie jakieś... naście lat temu podziwiałam i w Toruniu i w Łodzi, dzisiaj są już uznanymi autorami zdjęć albo reżyserami tak zajętymi, że umówić się z nimi na rozmowę nie można, zrodził się pomysł, by z okazji 20. edycji festiwalu wspólnie powspominać. Porozmawiać o tym, z czym kojarzy im się jeszcze Camerimage, albo już Plus Camerimage, z jakimi filmami, z czyimi warsztatami, jakie spotkanie w foyer, w klubie festiwalowym, pamiętają do dziś.

Galeria plakatów festiwalowych
Jeden z ważniejszych walorów tego festiwalu (może nawet najważniejszy), błyskotliwie, choć opisowo, ujął jeden z moich rozmówców: "Do Torunia po raz pierwszy przyjechałem jeszcze jako człowiek, do Łodzi jako student, a w Bydgoszczy drugi raz mój film był w konkursie". A dlaczego napisałam, że owo doświadczenie bywało bolesne? Abstrahując od nowego doświadczenia — zorientowania się w upływie czasu, który nikomu nie odpuszcza. Nawet tym, którzy zajmują się balsamującym przecież czas filmem.

Na festiwalu w Toruniu byłam studentką, do gościnnej, choć nie tak bardzo czerwonoceglanej, Bydgoszczy przywiozłam swoich seminarzystów. Dwadzieścia lat to przecież nie byle co. I jak tu nie ulec nostalgii. Wiem, znowu robi się pokoleniowo, ale ten festiwal wiąże się właśnie z w t a j e m n i c z a n i e m w k i n o p e w n e g o p o k o l e n i a. Operatorów, krytyków, filmoznawców i zwykłych-niezwykłych widzów. By nie było aż tak ckliwie, odrobina złośliwości - moi rozmówcy, gdy uświadomiłam im, że to już 20. edycja, też na chwilę markotnieli, zatem nie tylko kobiety reagują na tykanie zegara.

A ów dopadający mnie na przełomie listopada i grudnia, ból wiązał się z przymusem podjęcia decyzji — co wybrać (oby nie czytali tego moi studenci) kolokwium z historii języka czy festiwalową projekcję; pójść do klubu festiwalowego, żeby dokończyć rozmowę o tym, co przed chwilą się zobaczyło, czy zostać, bo przecież za chwilę przyjedzie Sven Nykvist , albo pokażą najnowszego Kena Loacha. I jakoś zawsze lądowałam w Auli UMK. W Łodzi było doroślej, już nie musiałam wagarować.

Gdyby zrobić plebiscyt, jaki film wspominali moi rozmówcy jako ten, który zrobił największe wrażenie, to bezkonkurencyjnie wygrałoby zaprezentowane w 1997 roku Przełamując faleLarsa von Triera ze zdjęciami Robby'ego Muellera , na myśl o których do dzisiaj mam gęsią skórkę. Rzadko na festiwalu filmowym doświadcza się takiej wspólnoty jak wtedy, kiedy wytrzymaliśmy napisy końcowe do ostatniej literki, a potem (chyba jeszcze w ciemności) grzmotnęły oklaski. Później już w niczym takim nie uczestniczyłam. A za co tak pokochaliśmy ten film? I Robby'ego Muellera, von Triera pewnie mniej. Notabene to spotkania z Muellerem były najczęściej przywoływane, kiedy pytałam o najważniejszą festiwalową rozmowę, czemu wcale się nie dziwię, bo sama uległam jego charyzmie i skromności. Nawet podczas rozmowy z Hoytem van Hoytemem o zdjęciach do SzpiegaTomasa Alfredsona (ach to smakowite ziarno, ta stylizacja na taśmy ORWO) skończyliśmy na zachwytach i hołdach dla Robby'ego Muellera.

Kadr z filmu "Przełamując fale"
Pokochaliśmy Przełamując fale za nie tylko towarzyszącą, ale wręcz oddychającą razem z bohaterami, kamerę. Bohaterowie moich rozmów mówią, że dzisiaj to już jest standard, ale wtedy zobaczyliśmy to po raz pierwszy. (I jak tu nie ulec nostalgii, kiedyś awangarda, dzisiaj klasyczny chwyt...) I za tę niezwykłą służebność zdjęć wobec niezwykłej historii.

Właśnie, s ł u ż e b n o ś ć. Tego pojęcia zabrakło mi w zeszłym roku, kiedy w tekście inicjującym niniejszy cykl starałam się wyjaśnić, co to znaczy "dobre zdjęcia". Dobre zdjęcia muszą służyć historii. I bohaterowi. Zwracali na to uwagę nie tylko moi, mniej lub bardziej, rówieśnicy, których naciągnęłam na wspomnienia, ale również ci, z którymi rozmawiałam podczas zeszłorocznego festiwalu, ci, którzy oświetlali jeszcze samą Elizabeth Taylor, czy Jacka Nicholsona. Służebność jest wpisana w profesję autora zdjęć. I chyba również p o k o r a, której nie należy mylić z brakiem świadomości własnej wartości, bo absolutnie nie o to chodzi. Na pokorę zwracali mi uwagę ci najbardziej doświadczeni, gdy pytałam kiedy, w jakim momencie, manipulacje kamerą i lampami stają się sztuką... I bodaj współpracownik Micheala Manna, ale przecież też Olmiego i Tornatore, spointował moje pytanie "Jaka sztuka?"

Kadr z filmu "Rykszarz"
Ale wróćmy do festiwalowych wspomnień. Drugim pod względem częstotliwości przywołań filmem okazał się RykszarzTran Anh Hunga ze zdjęciami Benoita Delhomme'a i Laurence'a Tremolete'a pokazany w 1995 roku, nie do zapomnienia ze względu na mylenie widza: widzimy trawy, spodziewamy się łąki, a tu się okazuje, że rozmowa bohaterów odbywa się na tarasie, i za tak poetyckie, uwodzicielskie wizualnie opowiedzenie o złym, bo pełnym przemocy, świecie. Trzecim - NienawiśćMathieu Kassovitza ze zdjęciami Pierre'a Aim zaprezentowana w tym samym roku, z jedną z bardziej szalonych transfokacji, a przynajmniej najbardziej szaloną, jaką ja widziałam. Wreszcie FestenThomasa Vinterberga ze zdjęciami Anthony'ego Dod Mantle, pierwsza certyfikowana Dogma pokazana po raz pierwszy (!) w Polsce. Jedni z tej projekcji wychodzili, drudzy nie wierzyli w to, co widzą, trzeci zakochali się w kontrolowanym przekroczeniu warsztatu. Nie muszę chyba dodawać, że na sali zrobiło się pokoleniowo

Kadr z filmu "Nienawiść"
Nie wiem, czy można powiedzieć, że powyższe tytuły jakoś odcisnęły się w filmach (mniej lub bardziej) rówieśnych mi operatorów? Sprawdzą to pewnie przyszli teoretycy sztuki operatorskiej. Ja chciałam tylko zdać sprawę z tego, czym nasiąkaliśmy, co nas kształtowało. Dobre filmy, które łączyła intensywność wizualna, i to, że były przejmującymi historiami, których autorom jeszcze o coś chodziło.

I znowu kończę tekst tęskniąc za latami 90., ale właśnie takie było tamto kino. No i wobec zbliżającej się 20. edycji festiwalu taką porcję nostalgii można chyba wybaczyć?