Katarzyna Taras
Alchemia. O sztuce operatorskiej
Niepokojący John Seale
Lubię takich artystów jak John Seale , dlatego że każde zetknięcie z ich twórczością weryfikuje to, co wcześniej sobie ustaliliśmy. Jedną z (już niemal) kanonicznych kwestii, jakie pojawiają się od pierwszej edycji festiwalu sztuki operatorskiej, jest "czy operator ma swój styl?"? (Oczywiście zagadnieniem absolutnie podstawowym jest zasugerowany w poprzednim tekście problem "dobrych zdjęć".) Styl rozumiem jako skłonność do operowania "akurat takimi" środkami, stosowanie "takich a nie innych" rozwiązań; coś jak "charakter pisma", coś jak osobisty podpis; to, dzięki czemu możemy stwierdzić, że dziesięć filmów z obejrzanych stu zrobił ten jeden jedyny. Oczywiście, filmoznawcy i krytycy filmowi wiedzą swoje, a autorzy zdjęć swoje, bo ilekroć usiłowałam podpytać artystów o ów styl, czasami pracowicie opisując, jak to "widzę", słyszałam, że, delikatnie mówiąc, się mylę. I nie wiem, czy była to kokieteria, czy rzeczywiście dopuszczałam się nadinterpretacji?

Wobec twórczości Johna Seale'a jestem bezbronna, bo ilekroć zbuduję sobie jakąś teorię na temat jego stylu, to pojawia się film, który totalnie przewartościowuje to, co sobie ustaliłam. Ale tak powinno być, widz kinowy (i wiedział to już Siergiej Eisenstein) to istota leniwa, którą trzeba co jakiś czas pobudzać, trzeba go zaskakiwać. I zdjęcia Johna Seale'a zaskakują.

John Seale, fot. Bob Marshak
Niniejszy tekst nie ma charakteru notki encyklopedycznej, więc nie muszę wymieniać wszystkich realizacji, wszystkich nominacji i zdobytych nagród, mogę pozwolić sobie na zdanie sprawy, relację z niezmiernie osobistej lektury filmów, do których John Seale robił zdjęcia. A będzie osobiście, bo wobec tych obrazów trudno zachować dystans.

Najpierw był "Świadek" Petera Weira (1985), chociaż nie...

Świadek
Pierwszy był uwodzący spokojem i jednocześnie niepokojący "Piknik pod Wiszącą Skałą" Petera Weira, gdzie John Seale był operatorem kamery współpracując z Cliffem Greenem.

Ale wróćmy do "Świadka", z którego pamiętam, po pierwsze, twarz chłopca ze wspólnoty Amiszów, owego tytułowego świadka; po drugie, swoje zaskoczenie, że tak przekonująco i wiarygodnie można pokazać to, jak autystyczne dziecko widzi świat. Drugi raz artyście uda się unaocznić (choć może lepiej brzmi - zwizualizować) to, jak postrzega rzeczywistość geniusz i jednocześnie ktoś, kogo można opisać korzystając ze spostrzeżenia ojca polskiej współczesnej psychiatrii, Antoniego Kępińskiego (dotyczącego wprawdzie schizofreników), jako tego, kto więcej czuje i inaczej rozumie, w filmie "Rain Man" Barry'ego Levinsona (1988). I nic dziwnego, że za zdjęcia do obydwu tych filmów nominowano Johna Seale'a do Oscara. W międzyczasie zrealizował między innymi "Goryle we mgle" (1988, reż. John Apted), opowieść o (znowu) nieprzeciętnej i nadwrażliwej jednostce, może zatem można uznać Johna Seale'a za specjalistę od opowieści o oryginałach; kogoś, kto p o t r a f i przekazać i p o k a z a ć , co zaprząta myśli nieprzeciętnych bohaterów? Za chwilę powstanie przecież kultowe dla dzisiejszych (już) czterdziestolatków "Stowarzyszenie Umarłych Poetów" Petera Weira (1989), niezmiernie kameralna i intymna opowieść o lękach dojrzewania i o potrzebie posiadania Mistrza, i o cenie wolności. W tym filmie mamy dwie charyzmatyczne osobowości, pierwsza to Profesor Keating (mimo wszystko samolubny i nie zdający sobie sprawy z odpowiedzialności, jaka wiąże się z "byciem mistrzem") brawurowo zagrany przez Robina Williamsa , druga to o wiele ciekawszy Neil Perry, wykreowany popisowo przez młodziutkiego Roberta Seana Leonarda. Jeżeli ktoś nie wierzy, że w kinie możliwe jest doświadczenie magii prawdziwego teatru i że Szekspir jest wiecznie żywy, to znaczy że nie widział sekwencji, gdy Neil wygłasza monolog Puka i... (spoilera nie będzie). Chłopiec, śnieg, "Sen nocy letniej", a za kamerą (albo przy podglądzie) John Seale.

Stowarzyszenie Umarłych Poetów
Jednak kino Johna Seale'a to nie tylko historie o osobach nieprzeciętnych, to również obrazy, w których artysta dopuszcza się błyskotliwej gry z tradycją kina, która trafia nawet do widzów wychowanych na nieco innych filmach niż "Stowarzyszenie Umarłych Poetów". Przywołajmy choćby "Gniew oceanu" (reż. Wolfgang Petersen , 2000), za który nominowano Artystę do Nagrody ASC; "Harry'ego Pottera i kamień filozoficzny" (reż. Chris Columbus , 2001); czy "Księcia Persji: Piaski czasu" (reż. Mike Newell , 2010). To również przejmujące i demaskatorskie "Duchy Missisipi" (reż. Rob Reiner , 1996), z nominowanym do Oscara Jamesem Woodsem, którego twarz trudno zapomnieć. (No i "Firma" Sydneya Pollacka - 1993.)

Właśnie, twarz. Kiedy zadałam sobie pytanie o to, co kojarzy mi się z twórczością Johna Seale'a, okazało się, że z Jego filmów pamiętam właśnie twarze. Wspomnianego już Jamesa Woodsa, Sigourney Weaver, Dustina Hoffmana, Roberta Seana Leonarda, Harrisona Forda, Jude'a Law czy Juliette Binoche. Któryś z Wielkich Teoretyków Kina powiedział (i znowu cytuję z pamięci, mogę być niewierna), że tym, co odróżnia film od innych sztuk, jest "naga twarz w ruchu uczuć". Obcowanie z ludzką twarzą, zetknięcie z Innym (czasami Obcym, choć nie zawsze) umożliwia nam tylko kino. Kino Johna Seale'a to właśnie kino twarzy, zatem w tym wypadku mamy do czynienia z Artystą dotykającym Tego, co w sztuce filmowej Najważniejsze i Najcenniejsze.

Wzgórze nadziei
Może podczas tegorocznej edycji Plus Camerimage będę miała okazję zadać współpracownikowi Petera Weira i Anthony'ego Minghelli pytanie, które dręczy mnie tak samo jak to - "czy operator może mieć swój styl"? Może dowiem się wreszcie, czy realizując adaptację autor zdjęć korzysta również z pierwowzoru literackiego? (I w tym wypadku słyszałam odmienne wypowiedzi). John Seale zrobił z Anthonym Minghellą "Angielskiego pacjenta" (1996) według powieści Michela Ondatje i "Utalentowanego pana Ripleya" (1999) na podstawie Patricii Highsmith (już raz ten utwór zekranizował Rene Clement, chodzi o "W pełnym słońcu" z 1960 roku ze zjawiskowym Alainem Delonem). "Angielski pacjent" przyniósł Mu Oscara. (Będzie jeszcze nominowany za "Wzgórze nadziei" - reż. Anthony Minghella, 2003). I nic dziwnego. Należę do wielbicieli tego filmu, który albo się wielbi albo... nie. Kino jest również przecież po to, żeby czarowało. (Notabene "Angielski pacjent" jak rzadko który obraz podzielił widownię. Ciekawe dlaczego? Czyżby chodziło o to, kto z jakim bohaterem się identyfikuje? Fakt, nie jest miło identyfikować się ze zdradzanym mężem, nawet granym przez Colina Firtha ).

Angielski pacjent
W każdym razie Minghelii i Seale'owi udała się rzecz niesamowita, melodramatem podzielili publiczność, to po pierwsze. Po drugie, pod koniec XX wieku przywrócili melodramat kinu. Pewnie dlatego, że odświeżyli jego formułę korzystając z tego, co oferuje kicz - powiedzą jedni, baśń - nazwą to inni. (W każdym razie zaaplikowali to widowni zachowując wszelkie proporcje. I umiar). Bo czego w tym filmie nie ma... Węgierski arystokrata, zakochana Angielka, romans, szpiedzy, lotnicy, pustynia, jazz, naparstek z szafranem, włosy pachnące marcepanem i "bardzo śliwkowe śliwki", Herodot, freski, Bach, miłość zwyciężająca śmierć i śmierć zadana z miłości, flirt, tajemnica. I namiętność, która rodzi się z opowieści. "Opowiem ci o wiatrach"...zaproponował podczas burzy piaskowej Almasy (Ralph Fiennes).

Właśnie, opowieść. "Sztuka obrazów" w wykonaniu Johna Seale'a jest "sztuką opowiadania". I znowu dotykamy sedna kina.