Kasia Taras
Alchemia. O sztuce operatorskiej.
Przetrwały filmy...
Dwudziesta edycja nawet nie tyle prowokuje wspomnienia, ile je wymusza. O pokoleniu operatorów już było. Ale o filmach było zdecydowanie za mało, a przecież festiwal to przede wszystkim filmy. No i publiczność, ale o sobie pisać raczej nie wypada, choć byłoby o czym. O tym, jak się integrowaliśmy, kłóciliśmy, podważaliśmy swoje kompetencje i atakowaliśmy wrażliwość. Nigdy mnie bardziej nie spostponowano niż za brak zachwytu dla filmu, nad którego sekwencją otwierającą rozpływają się niemal wszyscy znani mi operatorzy. Ja nie, no ale ja nie jestem operatorem. Poniższy wybór jak zwykle ma charakter skrajnie osobisty, ale bycie festiwalowym weteranem daje mi takie prawo. Nie będzie o wszystkich filmach, ani nawet o wszystkich nagrodzonych, tylko o tych, z którymi kojarzę festiwal doceniający tych, którzy dają filmom ciało i krew, o tytułach, które potrafię wymienić obudzona w środku nocy i to po wejściu na Świnicę. Każdy ma swój Camerimage, albo Plus Camerimage, którego wartość polega również na tym, że obok tego, co nam proponował, nigdy nie można było przejść obojętnie.

Z pytaniem, z jakimi filmami kojarzy się Camerimage, a potem Plus Camerimage, wiąże się również kwestia, czy coś się w sztuce operatorskiej przez te "kilka" edycji i w ciągu tych "kilku" lat zmieniło? Może jakaś technologia weszła na salony? A może jurorzy wskazali na coś, czego bez ich uwagi byśmy nie dostrzegli? A może jakieś filmy pamiętamy bez jurorskiej sugestii, a nawet wyraźnie jej wbrew?

Złotą Żabą pierwszego festiwalu sztuki operatorskiej zdobył Stuart Dryburgh za zdjęcia do FortepianuJane Campion. To dopiero była lekcja doskonałego kina! Mało słów i ze względu na odmienność głównej bohaterki, i dlatego, że dobre kino nie potrzebuje gadania. Jane Campion, Stuart Dryburgh, Holly Hunter i Harvey Keitel okazali się też mistrzami w kreowaniu nastroju nienachalnego, ale przekonującego, erotyzmu. Potwierdzili, że najważniejszym organem widza jest w y o b r a ź n i a, i że umiejętnie skadrowana dziura w pończosze, po której ktoś wodzi palcem, robi większe wrażenie niż biegające wte i wewte gromada golasów.

Kadr z filmu "Fortepian"
Z kolei Dick Pope przypomniał, że tym, co świadczy o odrębności i szczególności sztuki filmowej, jest - po raz kolejny zacytuję i po raz kolejny niewiernie klasyka - "naga twarz w ruchu uczuć". To chyba w ogóle jest główna idea, jaką kieruje się ten wybitny brytyjski autor zdjęć, który posiada zaplecze dokumentalisty i lubi sam sobie szwenkować. I nic dziwnego, skoro skupia się na twarzach, to chce być blisko bohatera, chce reagować na wszelkie niuanse ich zachowań, a coś takiego umożliwia kamera traktowana jak dodatkowa część ciała. W 1996 roku Dicka Pope'a uhonorowano Złotą Żabę za zdjęcia do Sekretów i kłamstwMike'e Leigh. To, że są dream teamem potwierdzono w 2004 roku, nagradzając ten sam duet za Verę Drake.

W 1997 roku Rogier Stoffers dostał Złotą Żabę za Charakter, (reż. Mike van Diem), film, w którym udała się rzecz niemal niemożliwa: zrekonstruowanie warunków oświetleniowych epoki przeistoczyło się w świecenie psychologiczne, tym samym opowieść o rozgrywce ojca i syna niezauważalnie przedzierzgnęła się w biblijną przypowieść o mściwym, choć mądrym, patriarsze. Warto też przywołać nagrodzone w tym samym roku Brązową ŻabąNil by Mouth, debiut reżyserski Gary'ego Oldmana, z neurotycznymi zdjęciami Rona Fortunato, które zainspirowały tyle samo etiud, ile film, który nie tylko dla mnie (już o tym pisałam) jest obrazem, z którym kojarzę Camerimage, czyli z Przełamując faleLarsa von Triera. (Określania kultowy nie znoszę, bo stało się już infantylizującym wszystko wytrychem.) Inaczej, czyli spokojniej, tej historii o przemocy w rodzinie, a właściwie o przyczynach przemocy, o owym "nil by mouth", czyli o niekomunikowaniu tego, że się kogoś kocha, nie można było opowiedzieć. Kamera musiała zostać wyzwolona, statyka zafałszowałaby podjęty problem.

Kadr z filmu "Sekrety i kłamstwa"
Nagrodzona w 1999 roku Złotą ŻabąElizabeth (zdj. Remi Adefarasin, reż. Shekhar Kapur) może służyć (i moim studentom służy) jako modelowy przykład filmu, gdzie światło, sposób operowania kolorem, ale nade wszystko praca kamery służą bohaterce. Kamera tańczy z Elżbietą (Cate Blanchett), kiedy ta jest zakochaną dziewczyną, statycznieje, kiedy uczy się bycia królową, wreszcie w finale hieratyzuje bohaterkę. To najbardziej poruszająca sekwencja filmu: brzmi Requiem, a kobieta przestaje być człowiekiem, staje się madonną. Jak pięknie napisała o tym Grażyna Stachówna w szkicu "Elżbieta I - kobieta i królowa" ("Kwartalnik Filmowy" 45/2004.) Adefarasin tak przejmująco pokazał proces wyzbywania się (i to wbrew własnej woli, bo z obowiązku) tego, co ludzkie. Rok 1999 to też Złota Kijanka (pamiętajmy, że zmaganiom mistrzów towarzyszyły także zmagania adeptów) dla Bogumiła Godfrejowa za zdjęcia do Claire, jednej z dwóch etiud, których do dzisiaj nie mogę zapomnieć.

Z kolei rok 2000 to triumf rozwibrowanego, halucynacyjnego, tak intensywnego, że odbieranego nie tylko oczami, ale całym ciałem, Amores Perros (reż. Alejandro Gonzalez Inarritu), po którym można się było zorientować, że Rodrigo Prieto jest mistrzem kreowania obrazu nasyconego emocjami, namiętnościami, desperacją. Film Ostrożnie, pożądanie tylko to odczucie potwierdził.

Kadr z filmu "Amores Perros"
Wreszcie 2002 rok, czyli przełom (prawie szok), choć nagroda jak najbardziej zasłużona. To wtedy wprowadzono "cyfrę" na salony sztuki filmowej, bo wtedy ex aequo Złotą Żabą nagrodzono Conrada L. Halla za wielki i piękny hołd dla film noir, czyli za Drogę do Zatracenia (reż. Sam Mendes) i Krzysztofa Ptaka za skromnego Ediego (reż. Piotr Trzaskalski). Fakt, że "cyfra" na salonach czuje się dobrze potwierdzają nagrody przyznane w ciągu ostatnich dwóch lat, przecież i Wenecję (Złota Żaba dla Artura Reinharta w 2010 roku) i W ciemności (Złota Żaba dla Jolanty Dylewskiej w zeszłym roku) zrealizowano kamerą RED. Kuluarowe dyskusje, jakie odbywały się w latach 90. i na początku trzeciego millenium w foyer Auli UMK w Toruniu, czy Teatru Wielkiego w Łodzi, klubach festiwalowych, czegoś takiego raczej nie zapowiadały. Szczególnie jedno spotkanie zapadło mi w pamięć, a zwłaszcza ktoś z uporem maniaka (i oczywiście z wdziękiem) powtarzający, że najważniejsza jest taśma.

Gdy w 2009 roku Złota Żabę dostał Liban, (zdj. Giora Bejach, reż. Samuel Maoz), zastanawiałam się, jak daleko posuną się eksperymentatorzy kombinujący z ograniczaniem przestrzeni. Tu gros akcji działo się w czołgu, którego wnętrza nigdy nie postrzegałam jako szczególnie fotogenicznego, a jednak... na kolejny krok nie trzeba było długo czekać, w 2010 Brązową Żabą uhonorowano Eduardo Graua za Pogrzebanego, którego akcja dzieje się bardzo klaustrofobicznym wnętrzu, ale jak sprytnie oświetlanym.

Kadr z filmu "Pogrzebany"
W niniejszym tekście świadomie pominęłam większość sukcesów polskich operatorów, bo jestem im winna osobny tekst. Podobnie jak jestem winna tekst wszystkim moim rozmówcom, bo festiwal sztuki operatorskiej to również miejsce niezobowiązujących, ale bardzo twórczych spotkań. Mam jednak poważne obawy, że wtedy zrobiłoby się zbyt osobiście. Czyli nudno.