Katarzyna Taras
Zmysłowość vs rozjątrzona forma, czyli Konkurs Filmów Polskich Camerimage 2013

Kiedyś napisałam, że programowanie festiwalu jest jak tworzenie narracji. Szczególną sytuacją jest programowanie pasma polskiego ocenianego tylko przez jurorów spoza Polski, które staje się wtedy wizytówką tego, co w polskim kinie ostatniego sezonu najciekawsze, najwartościowsze i najbardziej frapujące pod względem wizualnym - skoro rzecz ma się dziać na festiwalu sztuki operatorskiej. Zatem, o czym chcemy opowiedzieć (między innymi zagranicznym) widzom w tym roku? Czy jest jakaś reguła porządkująca tę mozaikę? Pisząc ten szkic absolutnie nie uzurpuję sobie prawa do narzucenia jakiejkolwiek interpretacji "o czym jest ten film", chcę raczej podpowiedzieć, czego szukać w zaproponowanym przez nas paśmie.

Gdybym miała najlakoniczniej opisać to, co będzie działo się w konkursie polskim powiedziałabym, że zetrą się zmysłowość i rozjątrzona forma. Filmy spod znaku tej pierwszej to W ukryciu (zdj. Łukasz Gutt, reż. Jan Kidawa- Błoński) i W imię... (zdj. Michał Englert, reż. Małgośka Szumowska). Rozjątrzoną formę (używam tego określenia oczywiście mając świadomość, że tak kiedyś opisywano utwory ekspresjonistyczne, ale w tym wypadku absolutnie nie mam na myśli tego rodzaju nawiązań i zapożyczeń) reprezentują Drogówka (zdj. Piotr Sobociński Jr., reż. Wojtek Smarzowski), Ostatnie piętro (zdj. Tomasz Augustynek, reż. Tadeusz Król) i Żywie Biełaruś (zdj. Witold Stok, reż. Krzysztof Łukaszewicz). Wyjątki potwierdzającą powyższą (porządkującą) regułę to Dziewczyna z szafy (zdj. Arkadiusz Tomiak, reż. Bodo Kox) i W cieniu (zdj. Adam Sikora, reż. David Ondricek).

Kadr z filmu "W cieniu"
Zacznę właśnie od tego ostatniego, którego trudno nie czytać jak pięknego i udanego hołdu złożonego temu, co w historii kina najbardziej filmowe, czyli film noir. W cieniu to film noir, ale przykrojony do wrażliwości i oczekiwań już współczesnego widza. Z film noir pochodzi bohater, kapitan Hakl (Ivan Trojan), który bardziej niż funkcjonariuszem systemu (akcja filmu dzieje się w Pradze w 1953 roku, tuż przed reformą monetarną) jest rasowym gliną i dlatego cudzą sprawę bierze za własną i nie pozwala na zrzucenie odpowiedzialności za napady rabunkowe na tych, którzy tego nie zrobili, a idealnie nadają się do odegrania roli kozłów ofiarnych. Opowieść o takim bohaterze jak Hakl potrzebowała stylistyki film noir, ale prawdopodobny jest również trop, że takim nawiązaniem chciano okazać tęsknotę i nostalgię za ładem i sprawiedliwością, dla których w rzeczywistości po 1945 roku na terenach uzależnionych od Wielkiego Brata za bardzo nie było miejsca. W cieniu to piękne, dobrze zrobione, nostalgiczne kino.

Z podobnym bohaterem, ale występującym we współczesnych (warszawskich) dekoracjach, mamy do czynienia w Drogówce, gdzie takim ostatnim sprawiedliwym jest sierżant sztabowy Ryszard Król (Bartek Topa), który pewnego dnia postanawia uporządkować świat, choć w przeciwieństwie do Hakla jego działanie wyrasta z bardziej osobistych pobudek. Zdumiewa i imponuje ilość formatów, jakich użyto przy realizacji tego filmu, ale nade wszystko talent autora zdjęć do scalenia tego wszystkiego w jednorodną, przekonującą i hipnotyzującą, choć rozjątrzoną, całość.

Kadr z filmu "Żywie Biełaruś"
Z identycznego założenia, że o brudzie i bezprawiu nie można opowiadać "ładnymi obrazkami" wyszli twórcy Żywie Biełaruś, filmu, mam wrażenie, spoza mainstreamu polskich produkcji. Czytam ten zainspirowany faktami i wybijający nas z dobrego samopoczucia obraz jako przypomnienie, na czym polega prawdziwy reżim. W kinie nie zawsze chodzi o to, żeby było ładnie, o wiele ważniejsze jest, żeby było szczerze. I tak w tym wypadku jest. Autorem zdjęć do opowieści o cenie sprzeciwienia się systemowi na Białorusi, jest współpracownik między innymi Krzysztofa Kieślowskiego, Wojciecha Wiszniewskiego i Edwarda Żebrowskiego - Witold Stok. Z tym pierwszym zrealizował legendarne już (za określeniem "kultowy" jakoś nie przepadam) filmy dokumentalne, m.in.: Dworzec, Siedem kobiet w różnym wieku, wreszcie Z punktu widzenia nocnego portiera; kultowy (a niech będzie!) Personel. Z Wiszniewskim - Opowieść o człowieku, który wyrobił 552 procent normy, z Żebrowskim nagrodzone na festiwalu polskich filmów fabularnych w 1981 roku właśnie za zdjęcia W biały dzień, stylową adaptację powieści Władysława Terleckiego "Zwierzęta zostały opłacone".

Do zestawu "rozjątrzonego" zaliczam również zrealizowane na taśmie 16 mm Ostatnie piętro, podobnie jak film Łukaszewicza wyrastające z inspiracji tym, co zdarzyło się naprawdę, i również spoza mainstreamu. W historii kapitana Derczyńskiego (Janusz Chabior), imponuje przede wszystkim arcymistrzowsko sfilmowany finał (w którym znowu widzę inspirację filmem czarnym), konsekwentne operowanie kolorami, a także niezmiernie dynamiczna praca kamery, jak na opowieść o szaleństwie przystało. Bo historia Derczyńskiego jest historią szaleństwa człowieka, któremu w kilka dni zawalił się świat. Siła tego skromnego filmu polega na tym, że nie wiem, czy Derczyński był tylko szafującym na prawo i lewo szowinistycznymi sloganami potworem terroryzującym rodzinę, kimś chorym, czy kimś niespełnionym w każdym aspekcie swojej egzystencji, którego stan zaostrzył się, bo zawiodło wszystko, w co wierzył? W każdym razie nie czuję do niego odrazy, tylko mu współczuję. Ostatnie piętro na tle polskich filmów opisujących współczesność wyróżnia to, że Augustynek i Król skupili się na tym, jak zmiany (i tylko te obyczajowe i te aż polityczne) związane z przełomem 1989 roku odebrali reprezentanci grupy tak hermetycznej jak żołnierze zawodowi i ich rodziny, przedstawiciele społeczności, która szczególnie odczuła tąpnięcie dotychczasowego stanu rzeczy.

Kadr z filmu "Dziewczyna z szafy"
Zanim przejdę do filmów, jak to określiłam, zmysłowych, wspomnę jeszcze o Dziewczynie z szafy, w której Arkadiusz Tomiak i Bodo Kox, wiarygodnie opowiedzieli o niewiarygodnym związku dwójki wykluczonych, i o tym, że miłość, owszem, daje wolność, ale często też wymaga od nas przekroczenia zakazów. Troje bohaterów, trzy sposoby widzenia i rozumienia świata, miłości i odpowiedzialności, a wszystko to z charakterystyczną dla Arkadiusza Tomiaka brawurową maestrią scalone w jedną konsekwentną wizję rzeczywistości, w której nie dziwi współistnienie sterowców, wieżowców i dżungli w M2.

Ze wszystkich filmów zrealizowanych przez duet Małgośka Szumowska i Michał Englert, najbardziej lubię etiudę Cisza. Artyści po latach wrócili do sportretowanej już kiedyś przestrzeni i w takich okolicznościach powstało W imię..., głęboka i mądra przypowieść o samotności, której w żadnej części nie koi piękno świata - dawno nie widziałam zdjęć, w których byłoby tyle zachwytu nad urodą świata - tylko drugi człowiek.

Kadr z filmu "W ukryciu"
Wreszcie W ukryciu, gdzie zdjęcia kontrapunktują rzeczywistość, w której żyje Janka (Magdalena Boczarska). Na zewnątrz okupacja, likwidacja radomskiego getta, a to, co widzimy, jest takie piękne. W ukryciu nie jest filmem o miłości, tylko o fazie jeszcze zakochania, bo to wtedy świat wydaje nam się piękniejszy. To będąc zakochanym stajemy się zaborczy, to wtedy najbardziej chcemy podporządkować sobie tego drugiego. Już miłość to przecież wolność, mądrzy ludzie mawiają: Jeśli coś kochasz, puść to wolno. Miłość nie jest zawłaszczeniem, a Polka Janka chce zawłaszczyć Żydówkę Esterę (Julia Pogrebińska), jej przeszłość, marzenia, nawet ocalający kobietę mit - wiarę w to, że jej ukochany, Dawid (Tomasz Kot), żyje i czeka. Ale to również Janka ulega emocji bardziej, skoro jest w stanie zaprzeć się ojca, a potem zabić. W ukryciu to opowieść o relacji kata i ofiary, ale to kat płaci tu wyższą cenę, to on ulega bardziej, to jemu bliskość drugiego człowieka jest bardziej potrzebna. Podobnie było w PasażerceMunka. Trudno nie zastanawiać się nad intencjami bohaterek: Janka pokochała, bo tego potrzebowała, bo wreszcie przytrafiła jej się możliwość poczucia czegoś, co wytrąciło ją z utknięcia w koszmarze, a Estera? To przecież ona zainicjowała zbliżenie. Czy potraktowała związek z Janką tylko jak kaprys, czy dostrzegła w tym szansę na ocalenie, a może chciała jeszcze przed śmiercią coś poczuć - o czym wspominał opisujący nastroje w warszawskim getcie Marek Edelman. W ukryciu to doskonały przykład doskonałej współpracy autora zdjęć z tymi, którzy odpowiadają za kostiumy i charakteryzację, i z aktorką - bohaterka Boczarskiej jest piękna tylko wtedy, kiedy jest z Esterą. Pięknieje tylko przy kochance, a może tylko dla niej umie (chce?) być piękna? Kolejnym walorem tego filmu jest to, że wielka historia jest tu tylko tłem, że Jan Kidawa-Błoński opowiada o tym, co najintymniejsze, przypomina, że podczas szalejącego na zewnątrz horroru największe dramaty rozgrywały się we wnętrzu, między łazienką i pokojem z używalnością kuchni - jak to zostało wypowiedziane w jednym z filmów Hasa.

W tym roku nie piszę szczegółowo o tym, jakich narzędzi użyto do realizacji poszczególnych filmów, bo uległam historiom, którym zdjęcia powinny tylko (i aż) służyć.