ULRIKE OTTINGER Z NAGRODĄ ZA AWANGARDOWE OSIĄGNIĘCIA W SZTUCE FILMOWEJ NA EnergaCAMERIMAGE 2022

14/06/22

W czasie jubileuszowej, 30-tej edycji festiwalu EnergaCAMERIMAGE uhonorujemy Ulrike Ottinger specjalną nagrodą za wybitne dokonania artystyczne. W czasie pięciu dekad kreatywnych działań jej celem było zawsze poszerzanie narracji i konwencji formalnych w różnych dziedzinach sztuki: w filmie, fotografii, teatrze, operze oraz realizacjach wystawienniczych. Jej dzieła wytrącały widzów z komfortu odbiorczych przyzwyczajeń i zmuszały do pogłębionej refleksji.

Ulrike Ottinger, urodziła się w 1942 roku i dorastała w Konstancji. Od najmłodszych lat wykazywała zainteresowanie sztukami wizualnymi. Pierwsze realizacje plastyczne tworzyła w swojej pracowni w rodzinnym mieście, a następnie w Paryżu, gdzie od 1962 do 1969 roku uczyła się i pracowała jako niezależna artystka. Zainteresowanie malarstwem, fotografią i sztuką performansu pchnęło ją w kierunku kina. Po powrocie do Niemiec Wschodnich założyła klub filmowy „Visuell”, prezentujący niezależne produkcje z całego świata, jak i Nowe Kino Niemieckie.

Portret Ulrike Ottinger
[Fot. Anne Selders, 2010 © Anne Selders]

Ulrike Ottinger zadebiutowała w sztuce filmowej w 1973 roku obrazem Laokon i synowie, w którym zarysowała swoje estetyczno-filozoficzne credo. Odważnie weszła w dyskurs z powszechnie obowiązującymi w życiu i sztuce, męskimi wzorcami i stereotypami zachowania. W następnym swoim filmie Madame X – absolutna władczyni (1977) artystka odwołała się do koncepcji anty-sztuki i popularnych konwencji filmowych by wywołać polemikę z męskim punktem widzenia. Obraz ten odniósł międzynarodowy sukces i został obwołany manifestem ówczesnego ruchu feministycznego w Europie i na świecie. Film opowiadał historię grupy kobiet uciekających przed wygodnym, mieszczańskim życiem na pokład korsarskiego statku. To ewidentne nawiązanie do popularnych wówczas filmów przygodowych o piratach pozwoliło autorce odwrócić konwencje mityczno-baśniowe i zamanifestować bunt przeciw przyzwyczajeniom percepcyjnym widzów oraz obowiązującym przez wieki normom społecznym.

Trylogia Berlińska – trzy kolejne filmy Ulrike Ottinger – to fascynujące opowieści o mrocznych stronach życia miasta. Ich antyspołeczna wymowa nawiązuje wyraźnie do ekspresjonistycznego kina lat 20-tych. W Portrecie pijaczki (1979) śledzimy podróż głównej bohaterki przez ciemne zakamarki metropolii i stopniowe zatracenie się w nałogu. Nie jest to jednak zwykła realistycznie opowiedziana historia. Bohaterce filmu towarzyszy tajemniczy chór komentujący jej doświadczenia, niczym w antycznej tragedii, a ekstrawaganckie stroje kobiety szokująco ją wyróżniają na tle szarego otoczenia. Bezpośrednie odwołanie do ekspresjonizmu możemy znaleźć także w Dorianie Grayu w zwierciadle prasy brukowej (1984). Delphine Seyrig, ikona kina feministycznego, wciela się w w tym filmie w diaboliczną Frau Mabuse. W tej wariacji filmów Fritza Langa staje się ona właścicielką tabloidu, by za pomocą serii artykułów wpływać na otoczenie, a szczególnie życie tytułowego Doriana Graya, którego postać wykreowała Veruschka von Lehndorff, nadając jej cech androgenicznych. Temat płynności płciowej został poruszony również we Freak Orlando (1981), w którym reżyserka zderzyła wątek antykapitalistyczny, estetycznej transgresji z tytułową postacią, zaczerpniętą z prozy Virginii Woolf. Tego tajemniczego bytu nie imają się prawa natury, a kulminacją jego podróży przez wieki stał się łamiący tabu konkurs brzydoty. W ponowoczesnym świecie Freak City tożsamości stają się płynne i tymczasowe, a jedyne, co łączy jego mieszkańców wg. Ottinger, to bezrefleksyjny akt kupna i konsumpcji.

Portret pijaczki
[Fot. Ulrike Ottinger, 1979 © Ulrike Ottinger]

Kwintesencją tego, co krytycy nazwali poetyką przemieszania w twórczości Ulrike Ottinger jest Mongolska Joanna d’Arc (1989) – kolejna historia emancypacyjna o kobiecej tożsamości i konstruktach społecznych. Obserwujemy w niej cztery podróżujące koleją transsyberyjską bohaterki, które zostają porwane przez tytułową księżniczkę. W pokazywanym w konkursie głównym Berlinale filmie reżyserka, odwołując się do legend, archetypów i mitów, po raz kolejny tworzy kobiecą społeczność, w której zostały zatarte granice między tym, co męskie i żeńskie. Obserwujemy fikcyjny lud widziany oczami bohaterki-antropolożki, a forma filmowa nabiera charakteru etnograficznej refleksji na temat kontrastów między wschodnią i zachodnią cywilizacją. Ottinger posłużyła się podobnym paradokumentalnym zderzeniem tych dwóch światów w kolejnym swym awangardowym filmie, adaptacji dramatu Ilji Ilfa i Jewgienija Pietrowa pt. 12 krzeseł (2004). Zestawienie pierwowzoru literackiego z dokumentalnymi obrazami Rosji XIX i XX wieku oraz komentarzem w języku niemieckim, kontrastującym z dialogami w języku rosyjskim, pozwoliło reżyserce odpowiedzieć na pytanie: co może oznaczać „rosyjskość” na początku nowego millenium? Jakże aktualny staje się dzisiaj ten film.

Etnograficzna refleksja charakteryzuje także filmy dokumentalne Ulrike Ottinger poświęcone Azji. W swym pierwszym pełnometrażowym projekcie dokumentalnym China - The Arts - The People (1985) artystka skoncentrowała się na codziennym rytmie życia w Państwie Środka – ukazując je w szerokim spektrum od zatłoczonych ulic Pekinu po najmniejsze wioski. Praca na planie Mongolskiej Joanny d’Arc zainspirowała ją do stworzenia Tajgi (1992), ośmiogodzinnej epopei o życiu nomadycznego ludu tamtego kraju.

Z kolei w Countdown (1990), dokumencie obserwującym Berlin po upadku dzielącego go muru, reżyserka ukazała proces integracji Zachodu Europy ze Wschodem. Ludem wędrownym stali się w tym zjawisku społecznym i politycznym sami Niemcy, a także Polacy, Rumuni i Romowie, szukający w emigracji szansy na nowe życie. Kolejne dokumenty Ulrike Ottinger odzwierciedlały jej liczne podróże: Southeast Passage (2002) to zapis ponownego odkrywania miejsc pozornie zapomnianych w Europie Środkowej i Wschodniej, Prater (2007) to obraz dzielnicy Wiednia, lunaparku i miejsca spotkań towarzyskich, a Pod śniegiem (2011) opowieść o życiu mieszkańców japońskiego regionu Echigo, przykrytego przez większość roku białą czapą zmarzliny. W Koreańskim kufrze ślubnym (2009) artystka po raz kolejny uległa fascynacji kulturowymi pęknięciami na skrzyżowaniu cywilizacji Wschodu i Zachodu, pokazała ewolucję tradycyjnego ceremoniału w świecie globalizacji i przenikających się kultur. W ostatnim, najbardziej osobistym ze swoich dokumentów, Paryskich kaligramach (2020), reżyserka wróciła do wspomnień stolicy Francji lat 60-tych, ówczesnej dynamiki życia artystycznej bohemy oraz politycznego i społecznego tumultu, który ukształtował wielkie zmiany kulturowe w Europie i na świecie.

Twórczość filmowa Ulrike Ottinger wyróżnia się unikatowymi poszukiwaniami formalnymi, nieskrępowaną wyobraźnią wizualną i odważnymi eksperymentami technicznymi. Należy podkreślić, że reżyserka była równocześnie autorką zdjęć do większości swoich filmów.

Odwiedź nas w Toruniu podczas 30. edycji Międzynarodowego Festiwalu Filmowego EnergaCAMERIMAGE i porozmawiaj z mistrzynią awangardy filmowej.