Społeczeństwo wielokulturowe w filmie niemieckim

Społeczeństwo wielokulturowe stało się w Niemczech faktem dokonanym. Wbrew temu co zakładano w związku z traktatem między Turcją i Niemcami o naborze tureckich pracowników zawartym 30 października 1961, większość osób zwerbowanych do pracy w Niemczech nie powróciło po upływie dwóch, trzech lat do ojczyzny. Wielu "gastarbeiterów" zdecydowało się pozostać, ich dzieci przychodziły w Niemczech na świat i tutaj dorastały. Niemcy stały się krajem imigracyjnym. Obraz społeczeństwa w coraz większym stopniu wielokulturowego znajduje swoje odbicie również w niemieckim filmie. Podobnie jak z biegiem czasu zmieniał się status migrantów, tak i filmowy język ich przedstawiający stawał się na przestrzeni ostatnich lat coraz bogatszy i bardziej różnorodny. Prym wodzili do niedawna reżyserzy o tureckich korzeniach, tacy jak Fatih Akin, Yilmaz Arslan czy Sinan Akkus, lecz stopniowo głos zabierali również twórcy bądź niemieccy bądź pochodzący z innych "krajów migracyjnych". Stojące za kamerą drugie czy trzecie pokolenie przybyszów aplikuje niemieckiemu filmowi kurację odświeżającą, wykraczając w swej narracji daleko poza opowieść o poczuciu obcości znanym z filmów lat 70-tych, 80-tych czy 90-tych. Reżyserzy i reżyserki nie czują się już dziećmi tzw. "gastarbeiterów" lecz częścią Niemiec i wnoszą do międzykulturowej przestrzeni swój sposób postrzegania świata i styl życia.

Bratobójstwo reż. Yilmaz Arslan


Kino niemiecko-tureckie - dążenie do samostanowienia
Początkowo trend ten zaznaczył się w twórczości reżyserów o tureckich korzeniach. To oni zdominowali na początku 21 wieku kino opowiadające o migracji. W ich dziełach zacierała się granica pomiędzy pojęciami takimi jak ojczyzna i obczyzna a reżyserzy wcale nie tracili przez to własnej tożsamości. Nie upiększali lecz bezlitośnie sypali sól na ranę, jaką stanowi konieczność odnalezienia się pomiędzy dwoma kulturami, zdobycia sobie własnego miejsca w życiu, przerzucenia pomostu pomiędzy przeszłością, teraźniejszością i przyszłością. Filmy te zdołały zrzucić z siebie etykietę niszowości i zyskać uznanie intelektualnie otwartej części maistreamowej publiczności. Kino niemiecko-tureckie było na fali zanim jeszcze Fatih Akin zdobył za film Głową w mur Złotego Niedźwiedzia na Berlinale (2004). Pojęcie kina niemiecko-tureckiego funkcjonuje już od lat 90-tych, według Niemieckiego Instytutu Filmowego zarówno "jako część szerszego międzynarodowego nurtu ‘Cinema du métissage' jak również jako przejaw zmienionej postawy świadomych własnej wartości Turków w niemieckich kręgach artystycznych". Tak np. mieszkający w Bonn Anno Saul kreśli w Kebab Connection (2004) - na podstawie scenariusza Fatiha Akina i Ruth Thoma - obraz zderzenia kultur za pomocą efektownych zabiegów językowych, utarczek w środowisku i absolutnego chaosu. W filmie będącym historią miłosną i komedią rodzinną pojawiają się także wątki uboczne, w których "Turek" i "Grek" walczą ze sobą o klientelę a uprzedzenia - poprzez przerysowanie - sprowadzane są do absurdu, nota bene w sposób nie do końca subtelny. Z kolei Auslandstournee (2000), debiut fabularny Ayse Polat opowiada o trudnej sytuacji tureckiego wokalisty pop i outsidera. W En garde (2004) Polat, z pochodzenia Kurdyjka, opisuje losy 16-letniej Niemki, której matka pozbywa się córki umieszczając ją w katolickim ośrodku dla dziewcząt, gdzie dziewczyna zaprzyjaźnia się z młodą Kurdyjką czekającą na rozpatrzenie wniosku o azyl. Pochodzący z Hamburga Özgür Yildirim szokuje przemocą w swym debiutanckim filmie fabularnym Chico (2007), krwawym dramacie gangsterskim rozgrywającym się w szemranej dzielnicy Hamburga. Jest to opowieść o karierze i upadku w biznesie narkotykowym drobnego przestępcy tureckiego pochodzenia. W mieszance elementów studium środowiskowego i filmu akcji, Yildirim opisuje śmiertelne skutki nadmiernego pojęcia honoru, ambiwalencję pomiędzy moralnością, meczetem i kultem męskości. Wstrząsający jest Brudermord Yilmaza Arslana, tragiczna historia młodego Kurda, który przyjeżdża do Niemiec w ślad za starszym bratem i w wyniku zatargu z dwoma Turkami uruchamia falę przemocy. Film ten - choć pełen brutalności - jest orędziem przeciwko rasizmowi i nietolerancji.

Manila reż. Romuald Karmaker


Odejście od pełnej gniewu krytyki społeczeństwa
Kino o migrantach adresowane do mniejszości odeszło do lamusa. Bywa, że nową perspektywę migrantów przedstawiają twórcy niemieccy, jak czyni to np. Alexander Riedels w swym dokumentalnym Draußen bleiben (2007). Przyjaźń pomiędzy młodą, pochodząca z Kosowa mieszkanką ośrodka dla uchodźców a jej koleżanką z Ujgurii daje obu kobietom oparcie na ziemi niczyjej - pomiędzy dorosłością a dzieciństwem, pomiędzy ojczyzną nową, w której nie czują się jeszcze zadomowione a starą, w której nic już ich nie trzyma. Chcą móc pozostać i czuć się przynależne, jeśli tylko im się na to pozwoli. Film, ukazujący wprawdzie bezmiar brzydoty ośrodka dla uchodźców rezygnuje z pełnej gniewu krytyki społeczeństwa, nie sugerując poczucia winy ani nie przedstawiając cudzoziemców jako zastraszone ofiary. Bohaterki przejawiają odwagę i siłę, to nie smutek lecz dynamizm charakteryzuje ich działania, nie zdają się na łaskę losu lecz biorą go we własne ręce.
W filmie fabularnym Fremde Haut (2005), Angelinie Maccarone udaje się uniknąć utartych stereotypów w opowieści o kobiecie starającej się o azyl. Inscenizuje losy młodej Iranki, lesbijki, która uciekła z nietolerancyjnego Państwa Bożego do Niemiec, gdzie przejmuje tożsamość rodaka i na prowincji w Szwabii zakochuje się w jasnowłosej koleżance z pracy. Film opowiada nie tylko o osobistym dramacie bohaterki, prezentuje również kawałek niemieckiej rzeczywistości z obozami zbiorczymi, obozami przejściowymi oraz niekończącym się procesem przepytywania.
Ciekawym zjawiskiem, które pojmować należy zapewne w kategorii oznak integracji, są filmy kręcone przez młodych niemieckich Turków, nie zajmujące się bezpośrednio ich rzeczywistością, lub tym, co my sobie pod tym hasłem wyobrażamy. Bohaterem filmu Eisenherz (2003) Züli Aladaga, laureata telewizyjnej nagrody Grimme-Preis za kontrowersyjny film Wut (2005), jest np. niemiecki bokser, wschodząca gwiazda sportu, który dostaje się w ręce i wir matactw obleśnego promotora. Turkiem jest tu tylko kolega boksera.

Offset reż. Didi Danquart
Jesteśmy tutaj i to jest OK!
W filmach odchodzących od marginesowego kina skupionego na problemach i ludziach dotkniętych krzywdą, odnotowujemy wyraźny trend w stronę lekkości w traktowaniu trudnych tematów, a więc w stronę kina docierającego do szerszej publiczności i rozwijającego społeczną wrażliwość. Znajdujemy w nich więcej optymizmu i poczucia humoru, jak np. w Soul Kitchen Fatiha Akina, pełnej ciepła komedii z wielokulturowej i robotniczej dzielnicy Hamburga, gdzie długowłosy niemiecki Grek odżywia barwną mieszankę ludzi - rozbitków życiowych, bojowników o przetrwanie w walce dnia codziennego, romantyków przywiązanych do swych utopii. Z kolei Almanya - Willkommen in Deutschland, wielki sukces i niespodzianka roku 2011 emanuje odwagą, siłą i optymizmem. Zabawna, ponadkulturowa i ponadpokoleniowa historia rodzinna, ochoczo żonglująca stereotypami, w której jak w lustrze mogą przejrzeć się zarówno Niemcy jak Turcy, ściągnęła do kin ok. 1,4 miliona widzów w przeciągu ośmiu miesięcy. Fabuła toczy się wokół pojęcia tożsamości, tyle że dzieci tureckiego pater familias niewiele jej poświęcają uwagi, ponieważ czują się w pełni zintegrowani. Do momentu kiedy ów patriarcha "zmusza" ich w delikatny sposób do odbycia podróży do Anatolii. Pełna świeżości i politycznej niepoprawności komedia Yaseminy Samdereli, do której scenariusz napisała wspólnie z młodszą siostrą Nasrin, porusza się po obszarach dalekich drastycznym filmom Fatiha Akina Głową w mur i Krótko i bezboleśnie czy Feo Aladaga Die Fremde. Obie siostry wychowały się w Dortmundzie i opowiadają o życiu migrantów w sposób subiektywny i pozbawiony płaczliwości, dając światu do zrozumienia: Jesteśmy tutaj i to jest OK! Światełko nadziei na przyszłość.

Margret Köhler jest dziennikarką filmową w Monachium.


Partnerem Przeglądu Kina Niemieckiego jest Goethe Institut w Warszawie